آیا می دانید وازلین هم برای خود مخترعی داشت؟! آیا رابرت چسب برو واقعاً هر روز وازلین می خورد؟ - واندر هنگر

چسب برو ماه ها وقت صرف کرد تا این ماده را پالایش کند و ناخالصی های سمی آن را بزداید. انتها در سال 1872 ترکیب خالصی از هیدروکربن های نیمه جامد (semi-solid hydrocarbons) به دست آورد و آن را پترولِیوم ژِلی (petroleum jelly) نامید. با گذشت زمان، این محصول با نام تجاری وازلین (Vaseline) معروفیت یافت. اما آنچه او را از دیگر مخترعان متمایز کرد، ایمان شخصی اش به معجزهٔ همین ماده بود. او نه تنها روزانه از آن برای درمان زخم هایش استفاده می کرد، بلکه ادعا داشت هر روز قاشقی از وازلین می خورد تا درون بدنش را نیز از بیماری حفظ کند.

1. ترکیب و ماهیت علمی وازلین

وازلین در اصل ترکیبی از هیدروکربن های اشباع شده (saturated hydrocarbons) است که از نفت خام (crude oil) استخراج می گردد. این ماده به صورت نیمه جامد، بی بو یا دارای بوی خفیف نفتی است و در دمای اتاق ذوب نمی گردد بلکه در دمای حدود 40 تا 60 درجه سانتی گراد حالت روان پیدا می نماید. از دید شیمی، وازلین شامل زنجیره های بلند پارافینی (paraffinic chains) است که به علت پایداری بالا، با آب واکنش نمی دهند و لایه ای نفوذناپذیر روی پوست ایجاد می نمایند.

ویژگی اصلی آن، خاصیت انسدادی (occlusive) است؛ یعنی با بستن سطح پوست، مانع از تبخیر رطوبت طبیعی می گردد. برخلاف تصور عمومی، وازلین خود رطوبت زا نیست بلکه رطوبت موجود را در پوست نگه می دارد. این ویژگی باعث شده که در درمان خشکی های مزمن پوست، سوختگی های سطحی و بریدگی ها کاربرد داشته باشد.

در دوران پیش از توسعهٔ داروهای آنتی بیوتیکی، خاصیت محافظتی آن باعث شد به عنوان ماده ای شبه درمانی شناخته گردد. اما از آنجا که پایهٔ نفتی دارد، در صورت بلع یا مصرف خوراکی می تواند برای دستگاه گوارش مضر باشد. هشدار مهم این است که برخلاف باور مخترع آن، وازلین برای مصرف خوراکی ایمن نیست و هیچ پژوهش علمی خاصیتی درونی برای آن اثبات ننموده است.

2. مسیر کشف و پالایش وازلین

رابرت چسب برو در دههٔ 1860 میلادی به عنوان شیمی دان جوانی در بروکلین، نیویورک کار می کرد. او در شروع به مطالعهٔ مشتقات نفتی برای فراوری روان نماینده های صنعتی مشغول بود. در یکی از سفرهایش به منطقه ها نفت خیز تیتوسویل (Titusville) در استان پنسیلوانیا، متوجه شد کارگران ماده ای ژله ای را که روی مته های حفاری شکل می گرفت جمع می نمایند و از آن برای درمان زخم های دست استفاده می نمایند. این ماده را آن ها rod wax یا قیر چسبناک می نامیدند.

چسب برو کنجکاو شد و چند نمونه با خود به نیویورک برد. طی چند سال آزمایش با تقطیر، فیلتراسیون و تصفیهٔ چندمرحله ای توانست ناخالصی های خطرناک مانند گوگرد و مواد آروماتیک (aromatic compounds) را جدا کند. محصول نهایی ترکیبی نرم، پایدار و بی بو بود که به راحتی در دمای بدن ذوب می شد. او در سال 1872 پیروز به ثبت اختراع آن شد و نام تجاری Vaseline را برایش برگزید.

واژهٔ Vaseline از ترکیب دو واژهٔ Wasser (آب به زبان آلمانی) و Elaion (روغن به یونانی) ساخته شده. او نخستین بار این ماده را در داروخانه ها به صورت بطری های شیشه ای عرضه کرد و از همان ابتدا توانست با تکیه بر کاربردهای درمانی، بازار بزرگی در آمریکا و اروپا ایجاد کند.

3. زندگی و پیشینهٔ رابرت آگوستوس چسب برو

رابرت چسب برو در سال 1837 در لندن از والدینی انگلیسی-آمریکایی متولد شد و در دوران کودکی به بروکلین نقل مکان کرد. او در کالج کوپر یونین (Cooper Union) شیمی خواند و از همان ابتدا شیفتهٔ فرآیندهای پالایش نفت و استخراج ترکیبات کاربردی از آن بود. در دههٔ 1860، با رشد سریع صنعت نفت در آمریکا، فرصت یافت به عنوان پژوهشگر آزاد به میدان های نفتی سفر کند.

چسب برو شخصیتی وسواسی، دقیق و تاحدی ماجراجو داشت. در یادداشت هایش بارها اشاره نموده که آزمایش هایش هفته ها بدون خواب کافی ادامه داشت تا ماده ای خالص و بی ضرر برای پوست بسازد. پس از پیروزیت تجاری وازلین، شرکت Chesebrough Manufacturing Company را بنیان نهاد که بعدها یکی از ارکان برند یونیلور (Unilever) شد.

او هرگز ازدواج نکرد و تقریباً تمام زندگی اش را وقف تبلیغ و مطالعهٔ وازلین کرد. چسب برو مردی مذهبی و در عین حال عمل گرا بود که علم را در خدمت ایمان به کار می گرفت. او در مصاحبه ای گفته بود: خداوند این ماده را از دل زمین بیرون آورد تا ما از آن شفا یابیم. چنین باورهایی باعث شد مرز میان تجربهٔ علمی و یقین شخصی در فکر او گاه محو گردد.

4. باور شخصی و رفتار غیرعادی او با وازلین

چسب برو فقط مخترع وازلین نبود، بلکه به نوعی شیفته و واله آن بود. او در سخنرانی ها و نمایش های عمومی قوطی وازلین را باز می کرد، کمی از آن را روی زخم خود می مالید و حتی قاشقی از آن می خورد تا نشان دهد کاملاً بی خطر است. به گفتهٔ نزدیکانش، او تا خاتمه عمر هر روز یک قاشق وازلین می خورد و مدعی بود همین کار باعث می گردد بیمار نگردد.

در دههٔ پنجاه زندگی اش دچار التهاب پردهٔ جنب ریه یا پلورزی (pleurisy) شد؛ بیماری دردناکی که تنفس را سخت می نماید. در روایت های شفاهی آمده که او از پرستارش خواسته بود بدنش را از سر تا پا با وازلین بپوشاند و سپس بهبود یافته است. با این حال، هیچ سند پزشکی یا یادداشت بالینی این واقعه را تأیید نمی نماید و باید آن را بخشی از افسانهٔ تبلیغاتی پیرامون او دانست.

نکتهٔ مهم آن است که وازلین اگرچه برای پوست بی خطر است، اما مصرف خوراکی آن ممکن است سبب انسداد روده، تهوع یا اختلال در جذب ویتامین های محلول در چربی گردد. بنابراین، تقلید از رفتار چسب برو به هیچ وجه توصیه نمی گردد. باور او به اثر درمانی وازلین بیشتر از جنس ایمان شخصی بود تا شواهد علمی.

5. وازلین؛ از داروی خانگی تا محصول صنعتی دنیای

در خاتمه قرن نوزدهم، وازلین به سرعت از داروخانه های نیویورک به قفسه های خانه های سراسر دنیا راه یافت. سادگی، دوام طولانی و قیمت پایینش باعث شد که به پادشاه داروهای خانگی معروف گردد. در آن دوران، مردم برای هر نوع مشکل پوستی از بریدگی گرفته تا لب ترک خورده، از وازلین استفاده می کردند. حتی ارتش بریتانیا و آمریکا از آن برای محافظت پوست سربازان در شرایط سخت آب وهوایی بهره می بردند.

وازلین نمادی از شروع عصر اعتماد به فرآورده های صنعتی بود؛ زمانی که مردم باور داشتند علم می تواند از دل نفت، درمان هم استخراج کند. در تبلیغات اولیه، وازلین تقریباً داروی همه کاره معرفی می شد و چسب برو با اطمینان می گفت که در هر خانه، باید یک بطری وازلین باشد. با گذشت دهه ها، این محصول جای خود را در پزشکی حرفه ای هم پیدا کرد و در پانسمان زخم ها و سوختگی ها، به ویژه برای حفظ رطوبت و جلوگیری از آلودگی ثانویه، به کار رفت.

با این حال، ورود کرم ها و لوسیون های مدرن باعث کاهش نقش آن در صنعت زیبایی شد. امروزه، وازلین دیگر یک داروی معجزه آسا به شمار نمی رود بلکه به عنوان یک محافظ ساده و مؤثر پوست در شرایط خاص استفاده می گردد.

6. جایگاه وازلین در علم پزشکی مدرن

در پزشکی امروز، وازلین به عنوان ماده ای بی اثر از نظر دارویی (pharmaceutically inert) شناخته می گردد. این یعنی خودش درمان نماینده نیست اما محیط مناسبی برای ترمیم پوست ایجاد می نماید. لایهٔ محافظتی که ایجاد می نماید، تبخیر آب را کاهش می دهد و در نتیجه، به حفظ سد پوستی (skin barrier) یاری می نماید. همین ویژگی است که باعث می گردد در ترکیب بسیاری از پمادهای دارویی به عنوان پایه (ointment base) از آن استفاده گردد.

از دید بالینی، مزیت مهم وازلین آن است که آلرژی زا نیست و تقریباً با هیچ داروی موضعی تداخل ندارد. به همین علت، در بیمارستان ها برای محافظت از زخم های جراحی یا برای بیماران دچار اگزمای شدید، هنوز هم توصیه می گردد. اما مصرف خوراکی آن در هیچ دستورالعمل علمی تأیید نشده است. در واقع، بلع مقادیر زیاد آن ممکن است سبب اسهال چرب (steatorrhea) یا انسداد روده ای گردد.

با وجود این هشدارها، وازلین همچنان یکی از محصولات پوستی بادوام تاریخ است که بیش از 150 سال از عمرش می گذرد و هنوز در لیست داروهای ضروری سازمان بهداشت دنیای (WHO Essential Medicines List) برای مراقبت از پوست واقع شده است.

7. تبلیغات، افسانه و نبوغ بازاریابی چسب برو

چسب برو علاوه بر دانش شیمی، فکری تبلیغ گر و خلاق داشت. او نخستین کسی بود که در قرن نوزدهم از روش نمایش زنده برای جلب اعتماد مردم استفاده کرد. در خیابان های نیویورک، جلوی رهگذران بازوی خود را می برید، کمی وازلین می مالید و پس از چند روز بازمی گشت تا جای زخم را نشان دهد. این نمایش ها ترکیبی از علم، نمایش و ایمان شخصی بودند.

او حتی برای جلب توجه پزشکان، نمونه های رایگان وازلین را به بیمارستان ها می فرستاد. این روش بازاریابی، پایهٔ مدرن مفهوم سمپلینگ تبلیغاتی (promotional sampling) شد. در روزنامه ها، وازلین به عنوان درمانی برای تب، آنفلوآنزا و حتی نیش حشرات معرفی می شد. چسب برو در فکر مردم به عنوان مخترعی نجات بخش نقش بست؛ مردی که از نفت، شفا بیرون آورده بود.

اما همین افراط در تبلیغ، مرز میان علم و باور را محو کرد. داستان معروف پوشاندن بدن او با وازلین پس از ابتلا به پلورزی احتمالاً بخشی از همین روایت های بازاریابی بود که بعدها در کتاب ها و مجلات تکرار شد. در واقع، این افسانه بیش از آنکه واقعیت علمی باشد، نشانگر قدرت تبلیغات در عصر صنعتی است.

8. افسانهٔ پلورزی و تحلیل علمی آن

پلورزی (pleurisy) یا التهاب پردهٔ جنب، بیماری ای است که اغلب بر اثر عفونت ویروسی یا باکتریایی ایجاد می گردد و با درد شدید قفسه سینه و تب همراه است. درمان آن معمولاً احتیاج به داروهای ضدالتهاب و آنتی بیوتیک دارد. در قرن نوزدهم، هنوز بسیاری از این درمان ها وجود نداشتند و بیماران به روش های تجربی متوسل می شدند.

روایت غیرمستند می گوید که چسب برو در دههٔ پنجاه زندگی اش دچار پلورزی شد و از پرستارش خواست بدنش را از سر تا پا با وازلین بپوشاند. گفته می گردد چند روز بعد بهبود یافت و خود این واقعه را نشانه ای از خاصیت شفابخش وازلین دانست. اما آنالیز علمی نشان می دهد که چنین پوششی فقط می تواند مانع از تعریق طبیعی بدن گردد و هیچ اثر درمانی واقعی بر ریه یا پردهٔ جنب ندارد.

از منظر تاریخی، احتمالاً او در آن موقع بهبود خودبه خود یافته و این هم زمانی را به حساب تأثیر وازلین گذاشته است. چنین نمونه هایی نشان می دهد که چگونه تجربهٔ فردی می تواند به افسانه ای جمعی تبدیل گردد، به ویژه زمانی که پای معروفیت و منافع مالی در میان باشد.

9. میراث فکری و فرهنگی چسب برو

میراث رابرت چسب برو فراتر از اختراع یک محصول پوستی است. او نماد دوران گذار از کیمیاگری به شیمی صنعتی بود؛ زمانی که باور به معجزه هنوز با آزمایش علمی در هم آمیخته بود. در تاریخ علم، او را نه به عنوان نابغه ای نظری، بلکه به عنوان تجربه گر بزرگ می شناسند؛ کسی که علم را از دل میدان کار و مشاهدهٔ انسانی بیرون کشید.

چسب برو با مرگش در سال 1933 در سن 96 سالگی، شاهد ماندگاری ایده ای شد که هنوز هم در خانه ها حضور دارد. هرچند امروزه نگاه ما به علم تجربی دقیق تر و مبتنی بر شواهد است، اما ایمان و اشتیاق او به خلاقیت هنوز الهام بخش است.

شاید راز واقعی طول عمر او نه در خوردن وازلین، بلکه در انضباط فکری، شوق کار و باور به هدفی روشن نهفته بود. او نمونه ای است از نسلی که باور داشت پیشرفت بشر در گرو کنجکاوی و پشتکار فردی است؛ حتی اگر گاه این کنجکاوی به مرز جنون نزدیک گردد.

خلاصه

رابرت آگوستوس چسب برو، شیمی دان انگلیسی تبار ساکن آمریکا، در نیمهٔ قرن نوزدهم با استخراج و پالایش ترکیبی از نفت خام، وازلین را به دنیا معرفی کرد. این مادهٔ ساده و مقاوم، به سرعت در زندگی روزمرهٔ مردم جا باز کرد و به نماد بهداشت صنعتی بدل شد. چسب برو خود باور داشت وازلین می تواند درون و بیرون بدن را شفا دهد، به همین علت آن را می خورد و برای تبلیغ، بدنش را به آن می آغشت.

هرچند داستان درمان پلورزی او سندی ندارد، اما نشان دهندهٔ فکریت عصر خود است؛ عصری که مرز میان علم و ایمان مبهم بود. در پزشکی مدرن، وازلین ماده ای بی اثر اما محافظ مفید پوست محسوب می گردد و هنوز کاربرد گسترده ای دارد. میراث واقعی چسب برو در خلاقیت، کنجکاوی و روحیهٔ آزمایش گر اوست، نه در باور افراطی به محصولش. او با پشتکار و ایمان شخصی، یکی از ماندگارترین فرآورده های تاریخ بهداشت را خلق کرد.

سؤالات رایج (FAQ)

1. آیا وازلین برای خوردن ایمن است؟

خیر. وازلین برای مصرف پوستی طراحی شده و بلع آن می تواند باعث تهوع یا انسداد روده گردد. هیچ خاصیت درمانی خوراکی برای آن اثبات نشده است.

2. آیا رابرت چسب برو واقعاً هر روز وازلین می خورد؟

بله، او خود چنین ادعایی داشت و اطرافیانش نیز تأیید کردند، اما این رفتار بیشتر از باور شخصی او ناشی می شد تا شواهد علمی.

3. آیا داستان درمان پلورزی با وازلین حقیقت دارد؟

خیر. هیچ سند علمی یا تاریخی قابل اعتماد این واقعه را تأیید ننموده و احتمالاً بخشی از روایت های تبلیغاتی قرن نوزدهم است.

4. چرا وازلین هنوز در پزشکی مدرن استفاده می گردد؟

به علت خاصیت انسدادی و عدم حساسیت زایی، وازلین در پانسمان زخم ها و مراقبت از پوست نقش محافظ دارد، هرچند داروی فعال نیست.

5. ترکیب شیمیایی وازلین از چیست؟

وازلین از زنجیره های بلند هیدروکربنی تشکیل شده که از نفت خام استخراج و سپس تصفیه می شوند تا به شکل ژله ای نیمه جامد درآیند.

دکتر علیرضا مجیدی

پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران

دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .

با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.

باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!

دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران

مطالب مرتبط

آیا می دانید که نی انعطاف پذیر هم برای خودش مخترعی داشته؟ داستان این اختراع

آیا می دانید که رنگ سال چطور مشخص می گردد؟ آیا می دانید که رنگ سال 2016، چه رنگی است؟!

با تکنیک مغزخوانی نو می توان به صورت تقریبی گفت که شما اخیرا چه داستانی شنیده اید یا به چه…

آیا می دانستید که رخت آویز هم برای خودش مخترعی دارد؟

آیا می دانید بزرگ ترین و پررونق ترین بازار فیزیکی گجت دنیا در کجاست؟ بازاری که واقعا در آن از شیر…

چه چیزهایی در خصوص فیلم بر باد رفته می دانید؟ آیا واقعا حذف موقت آن از یک سرویس پخش…