شهر سوخته، مقر علم و تکنولوژی در دنیا باستان - واندر هنگر

عبدالرضا ناصرمقدسی| جست وجوی ریشه های تفکر علمی در ایران پیش از اسلام بسیار سخت است. شاید آثار علمی قابل توجهی از دوران ساسانیان در دست باشد و ما از وجود دانشمندان متعددی در آن دوره آگاه باشیم، اما هرچه عقب تر می رویم، شواهد تفکر علمی کم و کمتر می شود. نبود آثار مکتوب و نقص در یافته های باستان شناسی و فقدان آنالیز های بینارشته ای عملا چنین جست وجویی را اگر نگوییم ناممکن بلکه بسیار سخت و سخت نموده است.

اگر در مقام مقایسه برآییم، در یونان باستان می توانیم خط سیر نگرش علمی و فلسفی را بسیار راحت تر دنبال کنیم. حالا می دانیم که نه تن ها طالس اولین فلسوف شناخته شده یونان متعلق به 600 سال قبل از میلاد بوده و اولین کسی است که فارغ از تفکرات دینی، به شکلی عقلانی در پی توجیه جهان و طبیعت بوده است، آناکسیماندر اولین دانشمندی است که به شکلی علمی و استدلالی به جهان نگاه نموده است.

متأسفانه چنین سیر معینی را نمی توان در خصوص تاریخ اندیشه در ایران اعلام کرد. ظاهرا ایرانیان چندان عادت به نوشتن نداشتنند و آن حجم بالای ادبیاتی که از یونان باستان باقی مانده در ایران باستان دیده نمی شود. با این حال جامعه و فرهنگ امروز ایران بیش از هر زمانی نیازمند داشتن دیدی علمی و نیز عقلانی به جهان و پدیده های آن است.

یکی از راه هایی که می تواند علمی اندیشیدن را در جامعه رواج دهد، همین جست وجوی تاریخی ریشه های آن در فرهنگ ایرانی است. در این سلسله مطالب سعی می شود که به گوشه هایی تاریک از تمدن فلات قاره ایران نظر بیفکنیم.

گاهی به یک نقاشی، مجسمه، یک سازه یا خاطره ای تاریخی خیره شویم، شاید بتوانیم در پس گرگ ومیش رو به ظلمات تاریخ ایران باستان بارقه هایی از اندیشه علمی را بیابیم. بارقه هایی که چراغ راه باستان شناسان در تحلیل های بینارشته ای محسوب شوند. اولین مطلب را به شهر سوخته اختصاص می دهیم؛ جایی که به دلیل ویژگی های منحصربه فردش به بهشت باستان شناسان ایران نیز مشهور شده است.

اگرچه یافته های شهر سوخته بسیار قابل توجه هستند، ولی از منظر علمی کمتر به آن پرداخته شده است. مهم ترین کاوش ها در شهر سوخته را مدیون دکتر سیدمنصور سیدسجادی هستیم. او در چندین دوره به کاوش در شهر سوخته پرداخت و در مجلد های متعدد این کشفیات را شرح و به چاپ رساند. کشفیات شهر سوخته بسیار قابل توجه است و برخی از اولین ها را یدک می کشد. ما با آثاری بسیار متفاوت در این تمدن روبه رو هستیم.

آثاری که اتفاقا از منظر علمی بسیار جای بحث داشته و می تواند در شرح ایجاد تفکر علمی در فلات قاره ایران بسیار مؤثر واقع شود. از مهم ترین این کشفیات می توان به موارد زیر اشاره نمود: اولین انیمیشن جهان که بر روی جامی گلی کشیده شده است و در آن حرکت مرحله به مرحله یک بز را تا رسیدن به درختی ترسیم می نماید.

این جام که در موزه ایران باستان نگهداری می شود، داستانی را در قالب یک انیمیشن تعریف می نماید. بازسازی این انیمیشن بسیار دیدنی بوده و انسان را به حیرت وامی دارد. اولین خط کش جهان که نشان از اهمیت اندازه گیری در شهر سوخته دارد نیز در این مکان یافت شده است.

اولین تخته نرد جهان همراه با تاس های آن که می تواند نشان از درکی ریاضی وار و احتمالاتی داشته باشد نیز در حفاری های شهر سوخته کشف شده است. اما شاید بارزترین اثر کشف شده که می تواند به عنوان یک عمل علمی مورد توجه قرار گیرد، جمجمه ای متعلق به کودکی 13 ساله است که به شکل ظریفی شکافته شده و نشان از اولین عمل جراحی جمجمه در فلات قاره ایران دارد.

از آنجا که این جمجمه به دلیل اندازه گیری های اجرا شده نشان از بیماری صاحب آن یعنی هیدروسفالوس مادرزادی دارد، این عمل جراحی بسیار معنادار بوده و جنبه درمانی پیدا می نماید. زیرا کرانیوتومی یا شکافتن جمجمه یکی از راه های درمان این بیماری بوده که با کاستن از فشار مغز، زندگی فرد بیمار را نجات می دهد.

اتفاقی که در خصوص این کودک نیز افتاده و طبق آثار رشد استخوانی در حاشیه محل سوراخ شدن جمجمه، این کودک حداقل شش ماه بعد از این جراحی زنده بوده است. اما با وجود این شرح نمی توان این شکافت جمجمه را فعلی علمی دانست. زیرا باید متوجه بود که شکافتن جمجمه یک روش مرسوم در جهانی باستان بوده و قدمت آن به خیلی بیشتر از جمجمه یافت شده در شهر سوخته بازمی شود.

از آنجا که مردمان جهان باستان علت بسکمک از بیماری ها را نفوذ ارواح شریر و بخار های سمی می دانستند، عملا با شکافتن مغز در پی خارج کردن این ارواح از مغز بیماران بودند. پایه ای جادویی و آیینی برای این عمل وجود داشته و نمی توان آن را به یک اندیشه علمی نسبت داد.

اما در کشفیات یافت شده در شهر سوخته نمونه ای منحصربه فرد وجود دارد که به گمان من می تواند بازتابی از تفکر و اندیشه علمی در این تمدن محسوب شود؛ اولین چشم مصنوعی جهان که در یکی از گور های شهر سوخته کشف شد. تیم باستان شناسی در حین حفاری مقابر به جمجمه ای متعلق به یک زن رسید که به پهلو خوابانده شده بود.

در چشم چپ جمجمه، اولین چشم مصنوعی جهان قرار داشت. در کنار اسکلت متوفی یک کیسه چرمی نیز دیده می شد که احتمالا برای نگهداری این چشم مصنوعی در مواقعی مانند خواب به کار می رفت. طبق آنالیز ها این چشم مصنوعی متعلق به زنی جوان بوده که احتمالا از اعیان جامعه خود نیز به شمار می آمده است. برخلاف مورد جمجمه شکافته شده، هیچ چیز ماورایی و متافیزیکی در این چشم مصنوعی وجود ندارد.

زنی دچار آسیب به یک چشم و احتمالا از بین رفتن آن شده و حالا برای اینکه بتواند همان شمایل عادی صورت را داشته باشد، چشمی مصنوعی برای آن تعبیه شده است. مطالعات روی جمجمه این زن نیز نشان می دهد که آثاری از عفونت در زیر این چشم مصنوعی وجود داشته که نشان از بیماری چشمی و نابینایی ناشی از آن در این زن دارد. این همان اندیشه علمی و استدلالی است.

یک نقصان ایجادشده در بدن نیازمند برطرف نقصان توسط یک عمل و اندیشه علمی دارد. این گونه است که اولین چشم مصنوعی در تاریخ بشری به وجود می آید. این چشم مصنوعی خصوصیات دیگری نیز دارد که ارزش علمی آن را دوچندان می نماید. در طرح این چشم مصنوعی سعی بر این بوده که از چشم عادی و نمای آن تقلید شود.

در قسمت میانی دایره ای وجود دارد که از ساختار و شکل مردمک چشم تقلید نموده است. بازمانده هایی از رنگ سفید نیز در گوشه ای از این چشم مصنوعی وجود دارد که احتمالا تمام این چشم مصنوعی را می پوشانده و سپس در طول زمان از میان رفته است. عروق و مویرگ های روی چشم نیز توسط مفتول هایی بسیار ظریف از جنس طلا درون این چشم تعبیه شده است.

همچنین شعاع هایی از این دایره خارج شده که این چشم مصنوعی را به بخش های مساوی تقسیم می نماید. اینکه این شعاع ها دلالت بر چه چیزی دارند بر ما معین نیست. می تواند فقط یک ساختار هندسی و زیبا به این چشم مصنوعی ببخشد یا نشان از شعاع های نوری باشد که به چشم وارد می شوند و نوعی ارتباط بین نور و بینایی را به ترسیم بکشند.

البته باید توجه کرد که این موضوع صرفا حدس بوده و معین نیست که مردمان شهر سوخته از ارتباط بین نور و بینایی آگاهی داشتند. اما از اثر دیگر این تمدن می توان دریافت که آن ها باید درک نسبتا پیشرفته ای از مقوله بینایی داشته باشند. همان طور که گفته شد اولین انیمیشن جهان نیز متعلق به تمدن شهر سوخته است.

اینکه یک حرکت را بتوان به اجزائی تقسیم کرد و مرحله به مرحله آن را ترسیم کرد، حاکی از درکی پیشرفته هم از مقوله بینایی و هم مقوله حرکت و تصویر دارد؛ اما واقعا نمی توان بیشتر از این چیزی گفت. ما اثری مکتوب از شهر سوخته در دست نداریم و نمی دانیم مردمان آن چگونه می اندیشیدند. شاید مطالعات بیشتر باستان شناسی و تفاسیر جدید از یافته ها بتواند ما را در درک بهتر ویژگی های این تمدن کمک برساند.

ما چیزی از نحوه اندیشه علمی در فلات قاره ایران آن هم در گذشته ای چنین دور نمی دانیم. برای من جای تأسف است که چرا پیشینیان ما چندان به نوشتن در باب جهان و خود علاقه ای نداشتند و ما نمی دانیم که چگونه می اندیشیدند؛ بنابراین یافته های ما به ویژه هرچقدر که در تاریخ دور و دورتر برویم محو و گنگ تر شده و به حدس ها و گمان ها بسیار وابسته می شود.

اما همین اندک نیز اهمیت بسکمک دارد. همین که بفهمیم تفکر علمی و داشتن دیدی عقلانی نسبت به خود و جهان چه ریشه هایی در تاریخ تفکر فلات قاره ایران داشته، اهمیت بسکمک دارد. کشف این سرچشمه ها می تواند به ما در درک خود و اینکه که هستیم و چرا در قرن بیست ویکم تا این اندازه غیرعلمی می اندیشیم، کمک بسکمک برساند.