80 سال علامت سازی - واندر هنگر

حجم عبور و مرور مردان سیاه پوش چند برابر شده و خیلی از آنها با چشمان باز، آدرس یکی از مغازه های قدیمی را جست وجو می نمایند. قدیمی ترین کارگاه علامت سازی تهران درست در همین حوالی است و از سال1332 چراغش روشن مانده است. برادران حسینی، فرزندان حاج تقی حسینی و از نوادگان حاج اصغر حسینی هستند که شغل یا به عبارتی سنت علامت سازی را به پایتخت آورده اند و به همین دلیل این کارگاه علامت سازی را می توان جزو میراث فرهنگی و آیینی پایتخت قلمداد کرد.

در دهه اول محرم، مغازه و کارگاه برادران حسینی جای سوزن انداختن ندارد اما لابه لای عبور و مرور عزاداران حسینی با آنها درباره پیشینه این کارگاه و تاریخچه علامت سازی در تهران گفت وگو نموده ایم؛ شغلی که به گفته آنها این روزها بیش از هر زمان دیگری در معرض فراموشی قرار گرفته و سنت خرید علامت برای هیئت ها مثل قدیم رواج ندارد، اما علامت هنوز هم مهم ترین نشانه آغاز ایام عزاداری محرم و یک نماد عاشورایی است.

• علامت سازی؛ میراث خانوادگی

شاید بسیاری از کسانی که در ایام محرم برای خرید علامت و ملزومات هیئت به محدوده ابتدای خیابان مولوی مراجعه می نمایند با دیدن تابلوی رنگ و رفته بالای کارگاه حسینی به قدمت آن پی ببرند، اما احتمالا کمتر کسی می داند که اینجا قدیمی ترین مغازه و کارگاه علامت سازی تهران است و برای آگاهی از تاریخچه آن باید پای صحبت های کسانی بنشینند که این شغل را از آبا و اجدادشان به ارث برده اند. احمد حسینی که 45ساله است و مثل دو برادر دیگر از دوران کودکی در کارگاه علامت سازی پدرش مشغول به کار بوده، علامت سازی را میراث خانوادگی شان می داند و می گوید:

تا جایی که من می دانم پدربزرگم از سال1320 در ابتدای دهنه بازار حضرتی تهران کارگاه سماورسازی داشته و در کنار این کار، علامت هایی که به آنها دوربرنجی می گفتند و حیوانات ریختگی از جنس برنج به آنها نصب می شد می ساخته است. بنابراین می توانیم بگوییم علامت سازی در خاندان حسینی ریشه ای حدودا 80ساله دارد. در سال های ابتدایی ساخت بازار تهران، در مغازه حاج اصغر حسینی که پسوند سماورساز به فامیلی اش سنجاق شده بود، علامت های سه تیغه و پنج تیغه ساخته می شد و او جزو نخستین کسانی بوده که در تهران علامت های برنجی ساخته است.

احمد حسینی تاریخچه علامت سازی را به دوران گسترش فرهنگ شیعه در دوران صفویه مربوط می داند؛ ایده استفاده از علامت در هیئت های مذهبی از زمان شاه اسماعیل صفوی شکل گرفت و نخستین علامت ها در اردبیل ساخته شد. علامت های آن دوران تک تیغ بوده که اصطلاحا به آنها طوق می گفتند. این شغل بعدها در اصفهان رواج پیدا نموده و از آنجا به بازار تهران آمده است.

• سنت های فراموش شده

شغل علامت سازی مثل بسیاری از پیشه های قدیمی به مرور زمان دستخوش تغییرات اساسی شده و از آنجا که حرفه ای سنتی به شمار می رود با پیشرفت تکنولوژی و در عصر مدرنیته در معرض خطر و آسیب قرار گرفته است. این روزها کمتر نشانی از علامت های دور برنجی که کار دست هنرمندان با ذوق قدیمی بود یافت می گردد و به واسطه ساخت دستگاه های جدید، اجزای علامت های امروزی نه با دست که به مدد دستگاه های غول پیکر ساخته می گردد. احمد حسینی کنار رفتن شیوه های سنتی را یک خطر بالقوه برای حرفه علامت سازی می داند؛ در سال های قدیم تیغه های علامت را با دست می بریدند و آنقدر فلز را در آتش تفت می دادند و چکش روی آن می زدند تا پهن گردد و سر و شکل بگیرد اما امروزه با یاری دستگاه ها، ورق های فولادی را پرس می نمایند و تیغه می سازند.

قبلا حیوان های برنجی روی علامت را با چکش کاری می ساختند اما حالا با قالب ساخته می شوند و کمتر کسی دنبال حیوان های برنجی چکش کاری شده که قیمت شان هم بالاست می رود. پیشرفت تکنولوژی، علامت سازی را آسان تر نموده اما روی دیگر سکه این است که به این حرفه آسیب می زند چون حس و حال قدیم در این کارها ملموس نیست.

• در گیر و دار فراز و فرودها

استفاده از فلز برنج، نقطه مشترک حرفه سماورسازی و علامت سازی بوده و به همین دلیل بسیاری از سماورسازهای قدیمی در ایام محرم علامت هم می ساختند تا به امرار معاش ادامه بدهند. قدیمی ترین کارگاه علامت سازی تهران هم چنین حکایتی داشته اما بعد از درگذشت حاج اصغر حسینی، فرزندانش شغل علامت سازی را اصل قرار می دهند و کارگاه جمع و جور پدر و 2مغازه دیگری که به ارث برده اند را وقف ساخت علامت های منحصر به فردی می نمایند که نظیر آنها کمتر یافت می گردد. محمود حسینی، یکی دیگر از فرزندان مرحوم حاج اصغر حسینی است که 40سال دارد و از دوران کودکی حرفه پدرش را پیشه نموده است.

او می گوید: بعد از فوت پدرم و از سال1372 ما 3برادر برای توسعه کارمان دست به دست هم دادیم و همین کارگاه 15متری به بزرگ ترین مغازه علامت فروشی تهران تبدیل شد. شغل ما فراز و فرودهای بسیاری دارد و اگر به نهضت و فرهنگ عاشورا باور نداشتیم دوام نمی آوردیم. این روزها چراغ مغازه مان روشن است اما در 11 ماه سال کسی حال ما را نمی پرسد و دچار مسائل زیادی می شویم. قدیمی ترین کارگاه علامت سازی تهران در طول سال تعطیل نیست و علامت هایی که اینجا ساخته می شوند به انبار می روند تا در ایام محرم در دسترس مشتریان قرار بگیرند.

محمود حسینی علامت را دستمایه ای برای انتقاد روشنفکران می داند و معتقد است حرفه علامت سازی همیشه مورد کم لطفی این قشر قرار داشته است؛ در طول سال به حدی علامت می سازیم که جوابگوی احتیاج هیئت های تهران باشد اما واقعیت این است که علامت مثل قدیم هوادار ندارد چرا که در سال های اخیر مورد نقد غیرمنصفانه عده ای از روشنفکران و حتی مردم عادی قرار گرفته است.

• اینها آهن پاره نیست

استفاده از علامت در هیئت های مذهبی همیشه محل بحث و مناقشه بوده اما یکی از پررنگ ترین نشانه های آغاز محرم و روشن شدن چراغ مجلس عزاداری اهل بیت(ع) بوده است. شاید به همین دلیل برادران حسینی هم خودشان را جزو افرادی می دانند که برای حفظ شعائر دینی کوشش می نمایند و به رغم همه فراز و فرودهای شغل علامت سازی به این موضوع دل خوش نموده اند. محمود حسینی، علامت را یکی از ابزارها برای تبلیغ فرهنگ عاشورا و معرفی آن به نسل جدید می داند؛ برای انتقال فرهنگ عاشورا و پیغام امام حسین(ع) به نسل های بعد باید هزینه کنیم و برپایی هیئت و استفاده از نشانه هایی مثل علامت این هزینه را به حداقل می رساند. یک بار فردی که جای پارک پیدا ننموده بود به من گفت این آهن پاره ها را از کنار خیابان جمع کنید تا مردم ماشین پارک نمایند. من به آن شهروند گفتم علامت های ما برای کسی که به فرهنگ عاشورا اعتقاد ندارد آهن پاره است. یک تکه آهن تبدیل به در خانه می گردد اما یک تکه دیگر علامت می گردد و در حرم امام حسین(ع) جا خوش می نماید. این باور انسان هاست که معین نماینده است.

• هنری به نام خطاطی اسلیمی

قیمت علامت هایی که در قدیمی ترین کارگاه علامت سازی پایتخت ساخته می گردد، متغیر است و از 100 هزار تومان تا 50 میلیون تومان برآورد می گردد. علامت هایی که به سبک قدیم ساخته می گردد و کار دست است گران تر است و قیمت بعضی علامت های طلاکوب که تیغه های آن با خطاطی اسلیمی مزین شده به 40 تا 50 میلیون تومان هم می رسد. خطاطی روی تیغه های علامت هم هنر بی بدیلی است که با کوشش برادران حسینی زنده مانده و شاگردانی که آنها تربیت نموده اند مسئولیت خطاطی اسلیمی روی تیغه های علامت را برعهده دارند.

محمود حسینی به گمنامی استادان خطاطی اسلیمی اشاره می نماید؛ خطاطان اسلیمی جزو گمنام ترین افراد حرفه ما محسوب می شوند. ناصر احمدی یکی از بنام ترین استادان خطاطی اسلیمی بود که 2 سال قبل در سکوت خبری درگذشت و کسی از امثال او سراغی نمی گیرد. ما برای حفظ هنر خطاطی اسلیمی که از 100 سال قبل نسل به نسل منتقل شده، عده ای را به کلاس های خطاطی فرستادیم و بعد هم اصول کار روی تیغه های علامت را به آنها آموختیم. آنها جزو بهترین خطاطان اسلیمی محسوب می شوند و علاوه بر زنده نگه داشتن این هنر امرار معاش هم می نمایند.

• حکایت پرهای شترمرغ

گوشه ای از مغازه قدیمی برادران حسینی به فروش پر شترمرغ اختصاص دارد که برای تزیین علامت از آنها استفاده می گردد. این مغازه بزرگ ترین فروشگاه پر شترمرغ تهران هم محسوب می گردد و پرهای رنگارنگ و خوش رنگ و لعابی که روی علامت ها می بینید از همین جا تهیه شده است. پرهای شترمرغ مشتریان زیادی از ایران و برزیل دارند اما تفاوت استفاده از آنها در دو کشور از زمین تا آسمان است.

براساس آمار و ارقام هایی که برادران حسینی به آن اشاره می نمایند، هر سال 20تن پر شترمرغ از آفریقا به کشور برزیل صادر می گردد تا در جشن ها و کارناوال ها از آنها استفاده گردد. برزیلی ها یک روز در سال با به راه انداختن کارناوال هایی جشن ملی برپا می نمایند و از پرهای شترمرغ برای تزیین افراد داخل کارناوال استفاده می نمایند. نکته عجیب تر اینکه همه پرها بعد از سرانجام جشن دور ریخته می گردد. ماجرای استفاده از این پرها در ایران به کلی متفاوت است و در مراسم های مذهبی محرم از آنها استفاده می گردد. جالب اینکه آرایش و رنگ آمیزی پرهای شترمرغ در آفریقا انجام می گردد و با همان شکل و شمایل در دسترس مشتریان قرار می گیرد.